هدف‌دار بودن علم در قرآن

یک دسته از آیاتی که راه‌های افزایش علم را بیان می‌کند (قرآن، نحل: ۷۸):

در آیه ۷۸ سوره نحل خداوند به چشم و گوش عقل و قلب اشاره می‌نماید و انسان را به استفاده از این وسایل ترغیب می‌کند تا دانش خود را افزایش دهد و این را شکر نعمت می‌داند و این یعنی هدف‌دار بودن کشف علوم که همان جریان داشتن در مسیر حق است.

تعریف شناخت علمی

 منظور از شناخت علمی، شناخت علم‌حصولی است که نیازمند تجربه، مطالعه، آزمایش، در اختیار داشتن ابزارهای‌ خاص و آموزش‌های ‌ویژه است و در واقع شناخت علم‌حصولی یعنی آشنایی به قوانین حاکم میان پدیده‌ها که تحت نظم و قاعده بوده و قابل اثبات است. افرادی که بر اثر تجربه و آزمایش دریافته‌اند که آب (از دو عنصر اکسیژن و هیدروژن تشکیل شده و یا سه حالت جامد، مایع و گاز دارد) شناخت‌ علمی از آب پیدا کرده‌اند. هر چند که ممکن است این شناخت هنوز کامل نباشد. لذا شناخت علمی مبتنی بر تعقل و ادراک حواس ظاهری است و بر واقعیات و منطق استوار است. همچنین ممکن است با گذشت زمان و با توجه به نیازهای انسان تغییراتی جزئی و یا کلی در آن به‌وجود بیاید و بر اثر تجارب نسل‌ها دقت و وسعت بیشتری یابد. در مجموع می‌توان گفت شناخت علمی شناختی است که از روش علمی به‌دست می‌آید.

طبقه‌بندی را اولین‌بار در سال ۱۳۹۱ در کتاب «موفقیت‌شناسی» و همچنین سال ۱۳۹۷ در کتاب «موفقیت‌شناسی اقتصادی در راستای حمایت از تولید داخلی» مطرح کردم که این کتاب در سال ۱۳۹۸ به‌عنوان کتاب برتر واحد علوم و تحقیقات برگزیده شد. در ادامه متن این یادداشت را می‌خوانید.

در این یادداشت به موارد ذیل پرداخته شده است:

• اهمیت تعریف لغوی و اصطلاحی کلمات
• تعریف عام علم
• تعریف خاص علم
• بخش‌های مختلف علم
• تقسیم‌بندی علم از لحاظ ماهیت
• تعریف علم حضوری
• تعریف علم حصولی: علوم تجربی (شامل علوم انسانی و علوم اجتماعی)، علوم عقلی و علوم نقلی
• تعریف شناخت علمی
• هدف تولید علم
• اهمیت علم
• بررسی انواع علم در قرآن
• بررسی واژه علم در قرآن (مفهوم خاص و مفهوم عام)
• هدف‌دار بودن علم در قرآن

1. علم الدراسه : در آیات قرآنی علوم به دو دسته اصلی علوم درسی که قابل تعلیم و تعلم مدرسی است و علوم وراثتی تقسیم شده است. خداوند درباره علم درسی در آیه 105 سوره انعام می فرماید: وَكَذَلِكَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ وَلِيَقُولُواْ دَرَسْتَ وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ؛ و اين گونه آيات خود را گوناگون بيان مى‏كنيم، تا مبادا بگويند تو درس خوانده‏اى، و تا اينكه آن را براى گروهى كه مى‏دانند روشن سازيم. پس علم درسی علومی است که با تعلیم و تعلم به دست می آید. این که درس را درس می گویند به این سبب است که شخص با تکرار علومی را به شکل علوم نظری یا عملی می آموزد به طوری که آن را کهنه می کند؛ زیرا همان طوری که در فارسی گفته می شود این پارچه مندرس است به معنای پارچه ای است که به سبب استعمال بسیار کهنه شده است. پس علم درسی آن است که با تکرار زیاد کسب می شود.

انواع و اقسام علوم در قرآن
با توجه به تعاریفی که از حقیقت علم و انواع و اقسام آن در نزد فلاسفه و حکما بیان شده می توان دریافت که در قرآن انواع و اقسام علوم مطرح است که شامل علوم حصولی و حضوری است.
از نظر آموزه های قرآنی علم حقیقی همان علمی است که از راه عبودیت و تقوا به دست می آید. از این روست که از امام صادق(ع) و پیامبر(ص) آمده که ایشان می فرمایند: لیس العلم بکثرةِ التّعلُّم و إنّما هو نورٌ یقذفه الله تعالی فی قلبِ من یرید الله أن یهدیه؛ علم با کثرت تعلم و آموزش به دست نمی آید؛ چرا که علم تنها نوری است که خداوند در قلب کسی که می خواهد او را هدایت کند می افکند.( منیة المرید، ص167 ؛ مصباح الشریعة، ص 16؛  منیةالمرید، شهید ثانی، ص 148و 167؛ بحارالانوار، ج 1، ص 224؛ مشكاةالانوار، ص325)

بسم الله الرحمن الرحیم

بر اساس آموزه های قرآنی علم دارای انواع و اقسام بسیاری است که برخی آن را به دو دسته اصلی علم حضوری و علم حصولی دسته بندی کرده اند. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا زیرشاخه ها، راه ها و آثار هر یک را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

شرایط آزمایش‌های علمی

1. شرط تکرارپذیری

یکی از شرط‌های مهم آزمایشات علمی، تکرارپذیری است. تکرارپذیری آزمایش‌ها و تجربه‌های یعنی هر کسی با فراهم کردن شرایط لازم، بتواند همان آزمایش را دوباره انجام بدهد و به نتایج مشابهی برسد. بسیاری از افراد برای اینکه نشان بدهند یک تکنیکی کار می‌کند، به تجربه شخصی خودشان ارجاع می‌دهند. آن‌ها به دیگران می‌گویند که من خودم فلان چیز را امتحان کرده‌ام و جواب گرفته‌ام. آن‌ها تصور می‌کنند چون بعد از انجام یک تکنیک، به موفقیتی رسیده‌اند، این تکنیک برای تمام شرایط و تمام انسان‌های دیگر نیز کارآمد است.

روش علمی چیست و چه مراحلی دارد؟

علم به دنبال نتایج قابل اندازه‌گیری از طریق آزمایش و تجزیه و  تحلیل است، فرآیندی که به عنوان روش علمی شناخته می‌شود. فرآیند کلی روش علمی شامل ساختن فرضیه‌ها، استخراج پیش‌بینی‌ها از آن‌ها (به عنوان پیامدهای منطقی) و سپس انجام آزمایش‌هایی بر اساس آن پیش‌بینی‌ها برای تعیین درستی یا نادرستی فرضیه اولیه است.

با ذکر مثالی ساده، این فرآیند را بهتر درک خواهیم کرد:

البته اینطور نیست که دانشمندان یک لیست از مراحل را جلوی خودشان بگذارند و به ترتیب ابتدا اولی را انجام دهند و سپس دومی و …. غیره. مواردی که در روش علمی مطرح می‌شوند مراحلی ثابت نیستند که باید به ترتیب طی شوند، بلکه اصول کلی هستند. همه مراحل در هر تحقیق علمی ثابت نیستند و همیشه نیز به یک ترتیب انجام نمی‌شود. روش علمی یک دستور خشک و غیرقابل انعطاف نیست بلکه نیاز به هوش، تخیل و خلاقیت دارد.

دانستن مفهوم علم چه کاربردی دارد؟

ما در دنیای امروز با دسترسی داشتن به بی‌نهایت اطلاعات مختلف، تحت بمبارانی از روش‌ها، رویکردها و تکنیک‌هایی هستیم که همه آن‌ها ادعا می‌کنند بر زندگی ما تأثیر مثبتی می‌گذارند و با رشد شخصی ما، سطح زندگی‌مان را ارتقا می‌دهند. این موارد بسیار زیادند اما زمان و انرژی ما محدود است. اگر قرار باشد که هرکسی هرچیزی گفت آن را باور کنیم و عمر و انرژی خود را صرفش کنیم، به خودمان خیانت کرده‌ایم. به عنوان انسانی که می‌خواهیم بیشتر از یک نفر باشیم، باید بدانیم که در مواجهه با این اطلاعات بی‌انتها، به کدام یک باید توجه کنیم؟ کدام یک را باید جدی بگیریم و پیگیر آن شویم؟ بهترین نتیجه را از چه چیزی می‌توانیم بگیریم؟ وقتی مورد جدیدی از این موارد آشنا می‌شویم، از کجا بفهمیم که واقعاً کارکرد دارد یا نه؟